در مدت اخیر تعدادی تحولات در سوریه رخ داده و این موضوع باعث تهدیدی برای تداوم حالت ثبات نسبی است که از زمان توافق روسیه و ترکیه در سال 2020 بوجود آمده است و بموجب آن آتش بس در منطقه ادلب برقرار می شد. این تحولات شامل بمباران نیروهای دولتی و به همراه آن هواپیماهای نظامی روسیه علیه برخی شهرها و روستاها در ادلب و حلب و سهل الغاب می شود و این موضوع پس از انفجار در دانشکده نظامی در حمص رخ داد. کما این که تحولات شامل درگیری های شدید در "جنوب جرابلس" میان گروه های مسلح طرفدار "هیئت تحریر شام" و گروه های مسلح موسوم به "ارتش ملی" و دور جدیدی از حملات هوایی ترکیه به تأسیسات اقتصادی و نقاط تمرکز نیروهای کرد قسد و حزب PKK در شمال سوریه می شود.
تمامی این ها همزمان با تداوم جنبش اعتراضی در سویدا باهمان شدت و گستردگی در حال اتفاق افتادن است. با توجه به همه این موارد سرنوشت استقرار متزلزل در شمال غرب سوریه که از زمان توافق مارس 2020 بر این منطقه حاکم شده بود، چیست؟
طبق روایت دولت سوریه در تاریخ پنجشنبه 5 اکتبر 2023 یک پهپاد که همراه خود مواد منفجره داشت تجمع جشن فارغ التحصیلی دانشجویان افسری در دانشکده نظامی حمص را بمباران کرد و این بمباران منجر به جان باختن تعداد زیادی از نظامیان و غیرنظامیان شد و تعداد این افراد طبق آمارهای وزارت بهداشت سوریه 89 نفر اعلام شد و این به غیر از صدها نفر زخمی بوده است. هیچ طرفی هم مسئولیت این عملیات را برعهده نگرفت اما دولت سوریه به سرعت گروه های تروریستی مورد حمایت از سوی "طرف های بین المللی معروف" را متهم کرد.
به نظر می رسد نظام سوریه توانست از حمله به این دانشکده برای انجام یک حمله انتقام جویانه به مناطق عدیده ای در حومه ادلب و حلب و حماه و لاذقیه استفاده کند و همزمان با این حمله بمباران هوایی نیز توسط هواپیماهای نظامی روسیه در منطقه سهل الغاب وابسته به استان حماه صورت گرفت. تعداد اولیه کشته شدگان این بمباران ها 50 تن اعلام شد و تعداد این حملات حدود 200 حمله برآورد شد که شامل بمباران هوایی، بمباران توپخانه ای و شلیک موشک ها می شد.
مشارکت روسیه در حملات ارتش سوریه
در همین راستا روسیه "حزب اسلامی ترکستان" و "گردان مهاجرین" و "جماعت انصار توحید" را به بهسازی پهپادها و سامانه های شلیک موشک های دور برد و آمادگی برای حمله به پادگان های نظامی روسیه و سوریه متهم می کند. اما این اتهامات به نظر از پیش آماده شده بوده و مستند به ادله ای نیستند و هیچکدام از این گروه ها مسئولیت انفجارهای دانشکده را برعهده نگرفتند و نشانه هایی مبنی بر توانایی آن ها بر بهسازی پهپادهای دور برد با دقت بالا در هدف گیری وجود ندارد و این به غیر از وجود رادارها و تجهیزات دفاع موشکی روسی و سوری با تعداد بالا در امتداد مسافت شمال غرب سوریه تا حمص است.
در کنار این موارد هیچکدام از این گروه های اسلامی مسلح به دلیل محدودیت های اعمال شده از طرف هیئت تحریر شام، آزادی تحرک در مناطق حضور خود را ندارد؛ محدودیت هایی که با هدف تداوم اعمال کنترل این هیئت بر مناطق انتشار خود انجام می شود و از این محدودیت ها علیه نیروهای غیر سوری به عنوان نشانه ای برای تلاش این هیئت در اثبات جدیت خود مبنی بر تبدیل شدن به گروهی محلی غیر مرتبط با گروه های جهادی فرامرزی استفاده می گردد.
اما انگیزه روسیه برای اتهام حزب اسلامی ترکستان به طور مشخص و به این سرعت و بدون ارائه دلیلی چیست؟ کلید پاسخ به این سؤال می تواند چین باشد. به رغم این که پکن مانند موسکو ظرفیت های دیپلماتیک و اقتصادی و نظامی خود را در نزاع سوریه پیاده نکرده است اما چین دارای منافع و اهداف مشخصی در سوریه است و مهم ترین آن ها رسیدگی به پرونده شهروندان این کشور می باشد که برای جهاد به سوریه آمدند و بیشتر آنان به حزب اسلامی ترکستان در سوریه پیوستند؛ حزبی که خیلی زود در هنگام نزاع در سوریه تأسیس شد. سفر اخیر بشار اسد به چین حاکی از آمادگی پکن برای ایفای نقشی ملموس در آینده سوریه خصوصا از نظر اقتصادی است. اما مهم ترین بهایی که چین در مقابل این ایفای نقش می خواهد، پایان دادن به پرونده گروه ترکستانی ها و خانواده هایشان است زیرا این گروه باعث نگرانی چین از نظر امنیتی است و به طور کل موضوع اویگورهای چین از حساسیت بالایی برای این کشور برخوردار است.
تأثیرات حادثه دانشکده نظامی بر معدلات داخلی
از نظر محلی انفجار این دانشکده نظامی در سایه تداوم اعتراضات سویدا و ناتوانی دولت سوریه از توقف آن رخ داده است زیرا دولت سوریه به اعتراضات سویدا به عنوان یک اتفاق جداگانه محلی که قابل کنترل است، نمی نگرد زیرا می داند این اعتراضات ممکن است به بقیه استان ها انتقال یابد. ناتوانی دولت سوریه از حفظ ارزش لیر این کشور و کنترل قیمت ها و ایجاد خلل در روند عادی سازی روابط و عدم حساسیت آن نسبت به رنج های اکثریت مردم این کشور همگی دلایلی برای بحران های اجتماعی و اقتصادی مداومی است که آثار آن در تمامی مناطق پدیدار گشته است.
به همین علت دولت سوریه به نظر می رسد چاره ای جز بازگشت به راهبرد قدیمی خود که همان "ترساندن مردم از تروریسم" است، ندارد. این راهبرد شامل ترساندن از تروریسم مورد حمایت بین المللی سپس ترساندن از اپوزیسیون مورد حمایت ترکیه و در نهایت ترساندن از اهالی ادلب می شود. اما اثبات تمامی این ها نیازمند ادله ای است که در اختیار ما نیست و آنچه در اختیار ماست سود بردن موقتی دولت سوریه از پیامدهای این انفجارهاست. در این جا پیامدهای عملیات طوفان الاقصی هم مطرح می شود تا بعد منطقه ای نزاع در سوریه را دوباره به ما نشان دهد و به احتمال زیاد پاسخ رژیم صهیونیستی شامل افزایش حملات هوایی علیه اهداف متحدان ایران در سوریه شود و این موضوع از نظر دولت سوریه مناسب است تا گفتمان مقاومت و رویارویی با توطئه های خارجی را تقویت بخشیده و رسیدگی به مشکلات محلی واقعی را به تعویق اندازد.
بر اساس همین موارد دولت سوریه در این خشم عمومى که در نتیجه انفجارهاى دانشکده نظامى بوجود آمده بود، فرصتى براى کسب وقت بیشتر در جهت مهار تمایل به اعتراضات می بیند. در نتیجه، این حادثه فرصتى براى استفاده از موضوع نظامى براى باز کردن جبهه هاى نبردى در ادلب و بخش هایى از حومه حلب شد. این فرصت طلبى باعث تهدید وضعیت با ثباتی مى شود که در سه سال گذشته بر این مناطق حاکم بوده است.
عدم تمایل هیچ طرفی برای درگیری گسترده در شمال غرب
هیچکدام از طرف ها سودى در به هم زدن کامل معادلات و باز کردن کامل جبهه هاى نبرد ندارند زیرا از سویى دولت سوریه از توانایى هاى خود براى تحقق یک پیروزى آسان که باعث بازیابى کنترل ادلب و شمال حلب شود، مطمئن نیست کما این که انجام حمله گسترده توسط دولت سوریه نمى تواند بدون رضایت ترکیه تحقق یابد و این سناریو فعلا بعید به نظر مى رسد زیرا ترکیه ضمانتى جدى را مبنى بر تضعیف نیروهاى کرد قسد و حزب PKK در شمال و شمال شرق سوریه از دولت سوریه می خواهد و این در حالى است که دولت سوریه به نظر نمى رسد توانایى اعطاى چنین تضمینى را داشته باشد، خصوصا که آمریکا به صورت مستقیم بر اوضاع شمال شرق سوریه نظارت دارد. در همین راستا وزارت دفاع ترکیه از کشته شدن 58 نفر از عناصر نیروهاى قسد و حزب PKK در نتیجه حمله پهپادهاى ترکیه علیه پایگاه هاى نظامى و تأسیسات نفتى در شمال سوریه و شمال عراق خبر داد. این حملات ترکیه در نتیجه انفجار ساختمان هاى دولتى در آنکارا در اکتبر سال جارى و برعهده گرفتن مسئولیت آن توسط حزب PKK انجام شد. در اتفاقى بى سابقه هم هواپیماهاى F-16 آمریکا در تاریخ 5 اکتبر سال جارى پهپادى ترکیه اى را ساقط کردند و علت آن نزدیک شدن این پهپاد به پادگان هاى آمریکایى ها در شمال شرق سوریه بود. این اقدام آمریکایى ها نشانه اى بر آمادگى آن ها براى انجام هر کارى براى محدود کردن دخالت هاى ترکیه در مناطق تحت کنترل قسد در صورت لزوم است.
از سویى دیگر هیئت تحریر شام هم آمادگى ورود به مواجهه نظامى گسترده را ندارد زیرا چنین مواجهه اى ممکن است آن را با خطر از دست دادن تمام آنچه که در سال هاى اخیر در آن مناطق ساخته است، رو به رو کند زیرا این هیئت نمى خواهد پروژه ادارى خود براى این مناطق را به خطر اندازد بلکه تلاش دارد تا حضور امنیتى و ادارى خود را تقویت کرده و از نهادهاى خود براى انتشار در مناطق دو عملیات "سپر فرات و شاخه زیتون" به جاى گروه هاى مسلح موسوم به "ارتش ملى" استفاده کند. اگر این هیئت سودى در باز کردن جبهه اى داشته باشد، این جبهه در شمال حلب است و در این مناطق نظام حاکم در سوریه داراى ضعف است. انتشار این هیئت در این مناطق باعث افزایش درآمدهاى اقتصادى و تقویت جایگاه نظامى و سیاسى آن مى شود و باعث خواهد شد تا به بازیگرى محلى تبدیل شود که رها کردن یا بى توجهى به آن توسط طرف هاى منطقه اى و بین المللى سخت به نظر برسد. هیئت تحریر شام در تلاش است تا ترکیه را به توانایى خود براى کنترل هرج و مرج امنیتى و ادارى در مناطق شمال سوریه قانع کند و در این راستا نشان دهد مى تواند از قدرت گروه هاى مسلح کرد بکاهد و مناطق مرزى را کنترل کرده و از موج مهاجرت ها به ترکیه جلوگیرى کند و مانع پیشروى نیروهاى دولتى سوریه به شمال بدون پرداخت بهاى راهبردى آن در پرونده هاى دیگر توسط ترکیه شود.
در این چارچوب درگیرى ها در "گذرگاه الحمران" در جنوب جرابلس رخ داد زیرا در مدت اخیر اهمیت راهبردى این گذرگاه بیشتر شده و این باعث طمع ورزى گروه هاى مسلح عدیده اى براى کنترل این گذرگاه شده است چراکه این گذرگاه میان مناطق تحت کنترل گروه هاى مسلح به اصطلاح ارتش ملى و مناطق تحت کنترل نیروهاى قسد ارتباط ایجاد مى کند و افراد و کالاها از طریق آن عبور مى کنند اما اهمیت اساسى آن در عبور ماشین هاى حامل سوخت از مناطق شرق فرات است. این اهمیت راهبردى براى این گذرگاه اصرار هیئت تحریر شام براى فرستادن گروه هاى مسلح متحد با خود به آن و انجام حملات مکرر براى تحکیم سیطره بر آن و انتشار این سیطره در مناطق اطرافش را تفسیر مى کند. به همین علت تمرکز این هیئت بیشتر بر آن جبهه است تا درآمدهای بیشتری را کسب کند و سودى براى این هیئت در پاسخى غیر قابل پیش بینى به حملات نیروهاى دولتى وجود ندارد و این هیئت خود را درگیر مواجهه اى نظامى با پیامدهاى نامعلوم با نظام حاکم و حامیان آن نخواهد کرد.
به رغم شدت بمباران ها داده های فعلی نشان دهنده این است که دولت سوریه نه تلاش و نه توانایی انجام حمله زمینی گسترده برای بازپس گیری ادلب و اطراف آن را دارد. همچنین دولت سوریه از وضعیت سخت هیئت تحریر شام و تلاش مداوم آن برای تثبیت حکومت و ثبات آن مناطق و تمایل این هیئت برای کسب اعتماد ترکیه و ساکت نگه داشتن جامعه جهانی و کنترل اوضاع و انجام حملاتی محدود و حساب شده علیه دولت با خبر است. همچنین دولت سوریه می داند در سایه تداوم اعتراضات در سویدا و در زمانی که تلاش دارد تا با کاهش یارانه های دولتی در نتیجه ناتوانی از تأمین منابع درآمد بیشتر از تعهدات خود نسبت به ساکنان مناطق تحت کنترل خود بکاهد، با تحمل بار مشکلات بیشتر سودی به دست نخواهد آورد همچنین روس ها امکان انجام مذاکرات راهبردی با ترکیه در صورت باز شدن جبهه نبرد در ادلب را ندارند و به سود آن هاست توافق 2020 با ترکیه همچنان پابرجا بماند زیرا این توافق ضامن تثبیت مرزها میان طرف های نزاع و کنترل کننده قواعد بازی در شمال سوریه خواهد بود تا زمانیکه نتایج جنگ در اکراین برای روس ها مشخص شود زیرا آن جبهه برای آنان راهبردی تر است.