اعتراضاتی که پس از مرگ مهسا امینی در بازداشت به دلیل پوشش نامناسب به راه افتاد، جدی ترین اعتراضاتی است که ایران در سال های اخیر به خود دیده است. تاکید بر این نکته ضروری است که قبل از مرگ امینی، ایران در طول تابستان تحت تظاهرات های مختلفی بود، از جمله تظاهراتی که ناشی از کمبود آب و اعتراضات معلمان بود. مرگ غم‌انگیز امینی بسیاری از گروه های مختلف مخالف نظام ایران را متحد کرد. نارضایتی های اقتصادی، فضای بسته سیاسی و فساد گسترده به جنبش اعتراضی تبدیل شده است که کشور را متشنج کرده است و کار را از شکاف طبقاتی فراتر برده است
تخمین میزان تهدید موقعیت و جایگاه آیت الله خامنه‌ای دشوار است، اما در سال‌های اخیر بسیاری از کسانی که به خیابان‌ها آمده‌اند خواستار برکناری او از قدرت و سرنگونی جمهوری اسلامی شده‌اند. با توجه به اینکه جمهوری اسلامی قادر نیست به وعده های اقتصادی خود عمل کند، راه های معناداری برای بیان سیاسی ارائه دهد، و میزانی از خودمختاری فرهنگی را فراهم کند، به نظر می رسد حمایت عمومی قابل توجهی را از دست داده است
ولی فقیه چه اختیاراتی دارد؟ آیا درباره موقعیت او بررسی هایی صورت پذیرفته است ؟
در حالی که رئیس جمهور ایران سیاست خارجی و امور روزمره کشور را مدیریت می کند، ولی فقیه اختیار فرماندهی نیروهای مسلح، عزل هر مقام منتخب، مقابله با قوانین مجلس، و اعلام جنگ و صلح را دارد. مجلس خبرگان که متشکل از هشتاد و هشت روحانی است ظاهراً مسئولیت نظارت بر آن دفتر را بر عهده دارد. اعضای مجمع انتخاب می شوند، اما این روند توسط مقامات ( شورای نگهبان ) نظارت می شود که مطمئن شوند که روحانیون محافظه کار اکثریت ( مجلس خبرگان ) را تشکیل می دهند. نامزدهای مجلس خبرگان باید توسط شورای نگهبان تایید شوند، نهادی محافظه کار که از سوی مجلس منصوب می شود و مقام معظم رهبری نیز تا حدودی بر روند انتخابات تاثیر می گذارد .
جایگاه ولی فقیه چگونه شکل گرفت؟
این سمت (جایگاه) زاییده افکار رهبر اول انقلاب، آیت الله روح الله خمینی بود. زمانی که در دهه ۱۹۷۰ در عراق تبعید بود، نظریه ولایت فقیه را بیان کرد که به موجب آن یک رهبر دینی بر تمام امور ملی نظارت می کند. این یک ایده غیرعادی بود، زیرا قوانین اسلامی شیعه مفهوم حکومت مستقیم روحانی را تأیید نمی کرد. با این حال، خمینی اصرار داشت که حکومت اسلامی برای اطمینان از انطباق آن با دستورات دینی نیاز به نظارت روحانیون دارد.
چه چیزی حکومت آیت الله خامنه ای را متمایز کرده است؟
خامنه ای وظیفه خود را حفظ هویت انقلابی دولت(حکومت) به ویژه اینکه همچنان پایبند به اصول اسلامی و مخالف غرب است، قرار داده است. با توجه به ناامیدی گسترده عمومی از حکومت اسلام گرا، این کار دشواری بوده است. آیت الله خامنه ای هشتاد و سه ساله در حالی که به جانشینی خود می اندیشد، سیاستی دوطرفه را در پیش گرفته است تا اطمینان حاصل کند که جمهوری ای که پشت سر می گذارد، به آرمان هایش که بر کنترل نهادهای مهم دولتی توسط روحانیت متمرکز است، وفادار بماند. او دست به یک پاکسازی گسترده از نخبگان سیاسی زده است. همه به جز قابل اعتمادترین و مطیع ترین اعضای طبقه سیاسی از قدرت کنار گذاشته شده اند. در چرخه انتخابات ریاست جمهوری ۲۰۲۱، حتی علی لاریجانی، رئیس محافظه کار سابق مجلس، رد صلاحیت شد
دومین ماموریت آیت الله خامنه‌ای اصلاح اقتصاد و مقاومت بیشتر آن در برابر تحریم‌های بین‌المللی بوده است. این همان چیزی است که او آن را «اقتصاد مقاومتی» نامیده است. در این مسیر، ایران به دنبال تکیه بر بازارهای داخلی خود و تجارت با کشورهای حامی مانند چین و روسیه و همچنین همسایگانی مانند افغانستان و عراق است. ایران همچنین در تلاش است تا وابستگی خود به نفت را کاهش دهد و یارانه های سنگینی را که خزانه داری آن را تخلیه می کند، کاهش دهد. این وظیفه هم ناقص و هم بحث برانگیز باقی مانده است. ایران هنوز به شدت به درآمد نفت و بازارهای مالی جهانی متکی است. و در این بین کاهش یارانه کالاهایی مانند مواد غذایی و بنزین اعتراضاتی را در پی داشته است.
یکی دیگر از مکان هایی که او به دنبال به جا گذاشتن اثر خود است، موضوع هسته ای است. او مدت‌هاست که مدافع علم هسته‌ای بوده و توسعه زیرساخت‌های انرژی اتمی را نشانه مهمی از مدرنیته می‌داند. طبیعتاً، یک برنامه هسته ای پیشرفته نیز گزینه ای را برای تولید سلاح هسته ای به ایران ارائه می دهد، هرچندایشان و دیگر رهبران بارها گفته اند که هیچ برنامه ای برای این کار ندارند. او همچنین به حسن روحانی، رئیس‌جمهور قبلی ایران اجازه داد تا در مورد برنامه هسته‌ای ایران در ازای لغو تحریم‌های غرب، مذاکره و آن را متوقف کند ، اما آیت الله خامنه‌ای از سو استفاده آمریکا از توافق و عدم عمل به تعهدات انتقادات شدیدی کرده است .
فرآیند جانشینی چگونه است و جانشین به چه شرایطی نیاز دارد؟
در تصور اولیه، مقام ولی فقیه باید یک مجتهد جامع الشرایط باشد . در سال ۱۹۸۹، زمانی که خامنه‌ای پس از خدمت به عنوان رئیس‌جمهور به این سمت ارتقاء یافت، فاقد اعتبارات دینی لازم بود و شخصیتی بیشتر سیاسی بود . در روند جانشینی، آینده، توانایی مدیریت دولت و اعمال قضاوت صحیح سیاسی، به معنای ارادت به انقلاب، احتمالاً بسیار بیشتر از اعتبار دینی خواهد بود. بنابراین، جانشین مسلماً یک روحانی خواهد بود، اما احتمالاً فردی با پیشینه سیاسی خواهد بود تا پیشینه دینی و فقهی
قرار است مجلس خبرگان رهبری ، نامزدها را بررسی کند و در نهایت جانشین را انتخاب کند. با این حال، احتمالاً گروه های زیادی از هسته سخت قدرت در تصمیم گیری نهایی برای انتخاب رهبر وجود خواهد داشت . فرماندهان سپاه پاسداران انقلاب اسلامی که دارای نفوذ نظامی و اقتصادی هستند و تعدادی از روحانیون محافظه کار مانند احمد خاتمی، رئیس فعلی مجلس، از جمله شرکت کنندگان احتمالی در فرآیند انتخاب پشت صحنه رهبری هستند. در اصل، مجلس خبرگان درکنار یک هیئت مشورتی ، محلی است که در آن تصمیم نهایی گرفته می شود
محتمل ترین کاندیداها برای جانشینی خامنه ای چه کسانی هستند؟ آیا هر یک از آنها احتمالاً به طور قابل توجهی از سیاست های او منحرف می شوند؟
پیش بینی این امر با توجه به سیال بودن وضعیت سیاسی امروز ایران غیرممکن است. سال‌ها این تصور وجود داشت که اکنون ابراهیم رئیسی برای این سمت آماده می‌شود. به او یک سری از ترفیعات سریع داده شده بود، از جمله ارتقاء به ریاست جمهوری در انتخابات ۲۰۲۱، که طی آن مقامات(شورای نگهبان)، رقبای قدرتمند او را رد صلاحیت کردند. او از طریق سابقه کار در قوه قضائیه با نیروهای شبه نظامی ارتباط نزدیکی دارد و برای سپاه پاسداران و دیگر سرویس های امنیتی شخصی قابل قبول است. او فاقد کاریزما، بینش و اجتهاد دینی است ، اما این پست دیگر به چنین شجره نامه ای نیاز ندارد
در سال‌های اخیر شایعه شده بود که مجتبی، پسر ایت الله خامنه‌ای، یکی از روحانیون تأثیرگذار در محافل امنیتی، ممکن است برای مقام اول انتخاب شود. باید توجه داشت که جمهوری اسلامی تمایل دارد از جانشینی های سلسله ای پرهیز کند. این رژیم در طول دوران تصدی خود انتقادات شدیدی از سلطنت ها و قدرت موروثی از خود بیان کرده است . اگر رژیم باید در این مسیر حرکت کند، این نشانه دیگری است از اینکه چقدر از وعده اولیه برابری طلبانه انقلاب دور شده است.