بررسی «اثر بروکسل» قانون هوش مصنوعی اتحادیه اروپا

اتحادیه اروپا با تصویب مقرراتی در حوزه حفاظت از داده، مثل مقررات حفاظت از داده‌های عمومی، دستورالعمل حفظ حریم خصوصی الکترونیکی و قانون هوش مصنوعی، توانست به‌عنوان یکی از مؤثرترین نهادهای فعال در عرصه مقررات دیجیتال ظاهر شود و از این طریق دیگر کشورها را نیز به اجرای مقررات خود وا دارد، به‌نحوی‌که در حال حاضر بسیاری از وب‌سایت‌های جهان، الزامات اتحادیه اروپا را دنبال می‌کنند؛ این اقتدار اروپا در عرصه سایبر به اثر بروکسل تعبیر می‌شود که جریان‌ساز است و در آن شرکت‌ها به طور جهانی از قوانین اتحادیه اروپا پیروی می‌کنند تا یک محصول یا خدمت را استاندارد کنند و فرایندهای تجاری خود را طراحی نمایند.

تصویب قانون هوش مصنوعی

قانون‌گذاران اتحادیه اروپا، حمایت از مصرف‌کنندگان بازارها و محصولات اروپایی، تشویق نوآوری در عرصه هوش مصنوعی و از همه مهم‌تر تحقق‌بخشیدن به ایده «اثر بروکسل» را به‌عنوان دلایل تصویب سریع «قانون هوش مصنوعی»[۱] مطرح می‌کنند، ضمناً به دلیل اینکه اولین نهادی است که مقررات ابداعی هوش مصنوعی را تصویب می‌کند، مزیت اقتصادی قابل‌توجه و پایداری را برای اروپا به ارمغان می‌آورد.

آنچه که در این پژوهش دنبال می‌شود این است که بررسی نماید اثر بروکسل دررابطه‌با قانون هوش مصنوعی چگونه تحلیل می‌شود؟ آیا قانون هوش مصنوعی اروپا مبتنی بر نظریه اثر بروکسل، جهانی می‌شود؟ چه بخش‌هایی از آن می‌تواند جنبه جهانی پیدا کند؟ برای تحقق‌یافتن هدف اروپا چه پیشنهادی قابل ارائه است؟

اتحادیه اروپا با تدوین «قانون هوش مصنوعی» درصدد ایجاد نخستین طرح مقررات‌گذاری جامع دراین‌خصوص است. تأثیر این مقررات در مرزهای اتحادیه اروپا متوقف نخواهد شد و به سایر کشورها نیز تسری می‌یابد. برخی از سیاست‌گذاران اتحادیه اروپا بر این باورند که هدف اصلی قانون هوش مصنوعی، تعیین یک استاندارد جهانی است. آن‌ها مدعی هستند این قانون به رویکرد «اثر بروکسل» جامه عمل می‌بخشد، در همین راستا برخی از تدوین‌شدن قانون هوش مصنوعی توسط اتحادیه اروپا، به مسابقه‌ای جهت تنظیم مقررات هوش مصنوعی تعبیر می‌کنند.

تدوین این چارچوب از طریق قانون مذکور ضمن اینکه سیستم‌های هوش مصنوعی را نظام‌مند می‌نماید، با قراردادن اتحادیه اروپا به‌عنوان اولین دولت تأثیرگذار و فعال این حوزه، منافع کلانی را برای آن به دنبال خواهد داشت؛ به طوری که بر نظام‌های تقنینی و تجاری فناوری هوش مصنوعی تأثیر زیادی خواهد داشت. از این اثر به‌عنوان «اثر بروکسل» یاد می‌شود. ایده «اثر بروکسل» چیزی غیر از اثر جزئی فرامرزی اتحادیه اروپاست؛ این ایده به طور خاص مستلزم آن است که اتحادیه اروپا می‌تواند به طور یک‌جانبه قوانینی را وضع کند که به استانداردهای جهانی تبدیل شوند نه اثر جزئی صرف. این فرایند از طریق اجبار و تهدید روی نمی‌دهد؛ بلکه از طریق جذابیت بازار مصرف‌کننده ۴۵۰ میلیونی اتحادیه اروپا محقق ‌می‌شود.

در واقع دیگر ذینفعان به دنبال نیاز به بازار اروپا، به قواعد اروپا نیز پایبند می‌شوند و به آن بعد جهانی می‎بخشند. این ایده شاید بتواند در خصوص داده‌های مرتبط با حریم خصوصی صحیح باشد؛ اما نمی‌تواند در خصوص همه بخش‌های قانون هوش مصنوعی درست باشد. قانون هوش مصنوعی ممکن است اثراتی از جمله واداشتن و تشویق دیگر کشورها به پیروی از اروپا در تدوین قانون هوش مصنوعی به دنبال داشته باشد؛ اما اینکه به‌صورت کامل از اتحادیه اروپا تقلید شود، نیاز به اثبات دارد و یک مسئله مبهم و اثبات نشده است.

گزارش اخیر از مرکز مطالعات سیاست‌گذاری اروپا[۲] بیان می‌کند که با تصویب قانون هوش مصنوعی، اروپا ممکن است برتری رقابتی خود را در حکمرانی دیجیتال از دست بدهد؛ زیرا سایر کشورها در حوزه قانون‌گذاری دیجیتال سرمایه‌گذاری کرده و از این طریق به جایگاه اتحادیه اروپا می‌رسند؛ در نتیجه اثر جهانی مقررات اروپا می‌تواند در معرض خدشه قرار گیرد.

سایر تحقیقات دانشگاهی نیز دراین‌خصوص بیان داشته‌اند که شرایط لازم در بازار هوش مصنوعی مانند هزینه‌های بالای انتقال شرکت‌های هوش مصنوعی به اتحادیه اروپا و دشواری ارزیابی تأثیر مقررات هوش مصنوعی، مانعی بر جهانی‌شدن قانون مذکور خواهد بود. مضاف بر آن، مدل‌های تجاری خاص و کاربردهای هوش مصنوعی نوظهور در آینده می‌تواند منجر به موقعیت‌های غیرمنتظره شود و احتمالاً به تضاد با مقررات و قانون هوش مصنوعی اروپا می‌انجامد و از جهانی‌شدن آن جلوگیری می‌نماید.

در خصوص تعامل بین مفاد و بخش‌های خاص قانون هوش مصنوعی و معماری سیستم‌های هوش مصنوعی (که توسط شرکت‌های فناوری استقراریافته است) نیز باید اذعان داشت که تأثیر فراسرزمینی قانون هوش مصنوعی بسته به بخش‌ها و کاربردهای هر یک از بخش‌های آن قانون، بسیار متفاوت خواهد بود. در این راستا باید به بررسی جداگانه سه موضوع اصلی و بنیادی قانون هوش مصنوعی از حیث جهانی‌شدن آن پرداخته شود. این سه موضوع عبارت‌اند از: هوش مصنوعی پرخطر در محصولات تولید شده مبتنی بر قانون، هوش مصنوعی پرخطر در خدمات انسانی و الزامات شفافیت هوش مصنوعی.

سیستم‌های هوش مصنوعی پرخطر در محصولاتی که براساس مؤلفه‌های قانون هوش مصنوعی طراحی و تولید می شوند:

اگرچه در فرایند سیستم‌های هوش مصنوعی در خصوص محصولات قانونی[۳]، بازارهای موجود، سازمان‌های استاندارد بین‌المللی و دولت‌های خارجی، مداخله خواهند کرد؛ اما این نوع از سیستم‌های هوش مصنوعی به طور قابل‌توجهی در سرتاسر جهان تحت‌تأثیر قانون هوش مصنوعی اروپا قرار خواهند گرفت؛ این فرایند به‌صورت صریح «اثر بروکسل» را نشان می‌دهد.

سیستم‌های هوش مصنوعی پرخطر مورداستفاده در خدمات انسانی[۴]:

اگر این نوع از هوش مصنوعی در پلتفرم‌های آنلاین یا در پلتفرم‌هایی که به‌صورت بین‌المللی با هم در ارتباط هستند، تعبیه شوند، به‌صورت اساسی و قابل‌توجهی تحت‌تأثیر قانون هوش مصنوعی اروپا قرار خواهند گرفت؛ اما سیستم‌های هوش مصنوعی که بومی شده یا مختص یک منطقه یا محیط خاص طراحی شده‌اند از قانون موردبحث، اثرپذیری ناچیزی خواهند داشت.

شفاف‌سازی از هوش مصنوعی‌ای که با انسان‌ها در تعامل است:

به طور کلی، اضافه کردن یک افشاگری که بیان می کند چت‌بات یک سیستم هوش مصنوعی است، یک تغییر فنی بی اهمیت است. بنابراین بعید است که این الزام، شرکت‌ها را متقاعد کند که یک چت بات جداگانه برای بازدیدکنندگان اروپایی ایجاد کنند یا از دسترسی اروپایی‌ها به چت‌بات‌ها یا وب‌سایت‌ها جلوگیری کند.

الزامات شفافیت برای هوش مصنوعی‌ای که با انسان‌ها در تعامل است (مانند چت‌بات‌ها و سیستم‌های تشخیص عواطف و احساسات) منجر به افشا، آشکارسازی و شفافیت جهانی در اکثر وب‌سایت‌ها و برنامه‌ها خواهند شد. این الزامات توسط شرکت‌های تجاری مختلف دنبال شده است؛ ازاین‌رو در صورت تصویب قانون هوش مصنوعی اروپا تنها به‌صورت جزئی بر فرایند شفافیت اثر می‌گذارد. ضمناً الزامات ناشی از قانون مذکور نیز تنها بر اپلیکیشن‌های فعال در بازارهای اروپایی الزام‌آور خواهد بود نه همه اپلیکیشن‌ها. ازاین‌رو تحقق اثر بروکسل ناظر به این بخش از قانون هوش مصنوعی اروپا محل ابهام است.

نتیجه و پیشنهادات

به‌طورکلی، مجموعه مباحثی که گذشت نشان می‌دهد که قانون هوش مصنوعی اتحادیه اروپا در تطابق با ادعاهای سیاست‌گذاران آن اتحادیه، مبنی بر جهان شمول شدن همه بخش‌های آن و اثر جهانی داشتن آن، هم‌خوانی ندارد. به عبارتی دیگر اگرچه این قانون اثر جهانی خواهد داشت؛ اما در قیاس با ادعاهای مذکور از دامنه کمتر و محدودتری برخوردار خواهد بود. در واقع همه بخش‌های آن نمی‌تواند به‌صورت بنیادی بر همه انواع هوش مصنوعی تأثیر بگذارد؛ ازاین‌رو قانون هوش مصنوعی اگرچه تأثیر جهانی اروپا را در مورد برخی از پلتفرم‌های آنلاین و جهانی نشان می‌دهد؛ اما در شکل‌گیری مقررات بین‌المللی نقش منحصربه‌فرد نخواهد داشت؛ بلکه به‌صورت متوسط در کنار سایر فرایندهای شکل‌گیری مقررات بین‌المللی این حوزه نقش ایفا می‌نماید.

به جهت موفقیت بهتر اتحادیه اروپا در عرصه هوش مصنوعی، اتحادیه باید به رویکرد‌های مشارکتی‌ روی بیاورد تا دولت‌های دیگر را با دیدگاه خود در مورد حکمرانی هوش مصنوعی همراه نماید. از این طریق زمینه برای اثر بروکسل بیشتر فراهم می‌گردد. اتحادیه اروپا می‌تواند به‌جای اینکه بگوید در حال «مسابقه» برای تنظیم مقررات است، با نشان‌دادن استقبال بیشتر و همکاری با دیگر کشورها، زمینه تحقق اهدافش را بیشتر فراهم کند، در غیر این ‌صورت ممکن است در خط پایانی، تنها بماند و دیگر کشورها با وی همراهی نکنند.

[۱] the European Union’s (EU) AI Act

[۲] the Center for European Policy Studies

[۳] محصولاتی که براساس مؤلفه‌های قانون هوش مصنوعی طراحی و تولید می شوند.

[۴] High-risk AI systems for human services