همه داده های در دسترس نشان می دهد که فعالیت های تروریستی در سال جدید ۲۰۲۳ ، با توجه به برخی ملاحظات عمده ، از جمله شرایط منطقه ای و بین المللی کنونی ، که فعالیت سازمان های خشونت آمیز و تروریستی را تحریک می کند و همچنین وضعیت خود سازمان های تروریستی که اخیراً به دنبال بازسازی صفوف خود بوده اند و واکنش به ضربات بزرگی که در سال ۲۰۲۲ به ویژه در سطح ترور رهبران آن در چارچوب آنچه به عنوان «استراتژی سربریدن» نامیده می شود وارد شد ، روند صعودی خواهد داشت ؛ علاوه بر تداوم وضعیت بحرانی که بسیاری از کشورها و مناطق جهان به ویژه در دو منطقه خاورمیانه و آفریقا شاهد آن هستند که زمینه ساز فراهم کردن بستری مناسب برای رشد سازمان های خشونت آمیز و تروریستی می باشد .
این مقاله تلاش می کند تا روندهای مورد انتظار فعالیت تروریستی را در آینده نزدیک «در طول سال ۲۰۲۳» بر اساس روش استقرائی ، با استناد به تعدادی از ملاحظات پیرامون پدیده تروریسم در سال گذشته ، شناسایی کند ، از جمله :
۱- شرایط کنونی جهانی که تحت سیطره دو قطبی شدن و بحران است ، به ویژه در فضای پس از جنگ اوکراین که به طور مستقیم و غیرمستقیم بر تلاش های بین المللی برای مبارزه با تروریسم تأثیر گذاشته است و این بستری است که محیطی محرک برای فعالیت تروریستی فراهم می کند .
۲- وضعیت کنونی سازمان های خشونت ورز و تروریستی که متکی به «تمرکززدایی» هستند ، و شاخه های این سازمان ها در کشورهای مختلف جهان ، با توجه به ضعفی که شاخه های مرکزی این سازمان با آن مواجه است (القاعده و داعش به عنوان مثال) ، و بر این اساس مقاله حاضر بر موضوع نشان دادن جهت های احتمالی فعالیت تروریستی از نظر جغرافیایی تمرکز دارد .
۳ - تداوم پدیده «دولت های شکست خورده» به ویژه در خاورمیانه و آفریقا ، از نظر فقدان نظام حکمرانی خوب و رواج انواع بی ثباتی با بدتر شدن شرایط اقتصادی و معیشتی ، زمینه مناسب برای رشد فعالیت های سازمان های تروریستی و بازگشت این فعالیت ها به برخی از فضاهای جغرافیایی را موجب شده است .
روند فعالیت های تروریستی در خاورمیانه
داده های کنونی نشان می دهد که منطقه خاورمیانه همچنان مانند سال های اخیر به عنوان یک منشأ و میدان اصلی فعالیت های تروریستی باقی خواهد ماند ؛ آن هم با توجه به تداوم فعالیت های تروریستی سازمان های القاعده و داعش و عدم وجود «تسویه حساب» در برخی از کشورهای بحران زده ، که می توان به موارد زیر اشاره کرد :
۱- بازگشت داعش به عراق : سال ۲۰۲۲ شاهد رشد قابل توجهی در فعالیت عملیاتی داعش در جغرافیای عراق بود ، زیرا این سازمان سال گذشته را با حمله گسترده به نیروهای ارتش در استان دیالی در ژانویه ۲۰۲۲ آغاز کرد که منجر به کشته شدن ۱۱ سرباز عراقی شد ، و این سال با دو حمله بزرگ در ۱۹ و ۲۰ دسامبر به پایان رسید ، اولین حمله در استان کرکوک ، منجر به کشته شدن ۷ پرسنل امنیتی شد ، و دومین حمله در روستایی در استان دیالی ، در شرق عراق ، منجر به کشته شدن ۸ نفر گشت ، که منجر به تشدید هشدارها در مورد احتمال بازگشت واحد ضد تروریسم به در عراق مانند سال ۲۰۱۴ شد ، یعنی زمان اوج فعالیت سازمان و کنترل آن بر تقریباً یک سوم خاک عراق .
در این زمینه و با اذعان به شدت و کیفیت تلاش های امنیتی دولت عراق برای مهار تهدید داعش ، فعالیت عملیاتی این سازمان ممکن است با توجه به برخی ملاحظات در سال ۲۰۲۳ شاهد رشد قابل توجهی باشد که عبارتند از : تمایل سازمان به احیای حضور خود در مناطق سنتی نفوذش که از جمله مهمترین آنها عراق است ، آن هم بر اساس استراتژی «کینه و سوء استفاده» و با تکیه بر گروه های مسلح کوچک «باقی مانده داعش» که جنگ فرسایشی را علیه نیروهای امنیتی عراق اتخاذ می کنند ، و این گروه هایی هستند که فعالیت خود را در مناطق دیالی ، صلاح الدین ، کرکوک ، نینوا و الانبار افزایش داده اند . و دوم تلاش این سازمان برای بهره برداری از وضعیت بحران سیاسی کشور که در ماه های اخیر شاهد آن بوده است ، به ویژه با تشدید اختلافات در درون چارچوب هماهنگی شیعیان در مورد وضعیت نخست وزیر فعلی ، محمد شیعه السودانی ، علاوه بر ضعف هماهنگی امنیتی بین دولت عراق و دولت اقلیم کردستان .
۲- تشدید عملیات در سوریه : وضعیت شتاب بر فعالیت های تروریستی در سوریه در سال ۲۰۲۲ حاکم شد ، وضعیتی که با حمله سازمان «داعش» به زندان «غویران» واقع در شهر حسکه سوریه در ۲۰ ژانویه ۲۰۲۲ آغاز شد که منجر به کشته شدن حدود ۱۴۰ تن از مبارزان «نیروهای دموکراتیک سوریه» و همچنین فرار صدها تن از اعضای این سازمان که در زندان به سر می بردند گشت و باعث شد این سازمان در طول سال ، ده ها عملیات تروریستی دیگر را انجام داد ، که آخرین آن حمله ای بود که اتوبوس حامل کارگران میدان نفتی التیم در حومه غربی دیرالزور که بخشی از بادیه است را در ۲۹ دسامبر ۲۰۲۲ هدف قرار داد و منجر به کشته شدن ۱۲ نفر شد . و همچنین حملات جداگانه هیئت تحریر الشام (جبهه النصره سابق) علیه نیروهای دولتی ، علاوه بر تهدید مداوم سازمان حراس دین (شاخه القاعده در سوریه) که اتحادیه اروپا این سازمان و رهبر آن فاروق السوری و مرشد دینی آن سامی العاریدی را در لیست تروریسم قرار دارند و تایید کردند که این سازمان تهدیدی برای اتحادیه اروپا و همچنین امنیت منطقه ای و بین المللی است .
به نظر می رسد با توجه به برخی ملاحظات ، فعالیت های عملیاتی تروریست ها در سوریه در طول سال جدید روند صعودی خواهد داشت : اول اینکه داعش و القاعده به دنبال احیای حضور خود در سوریه به عنوان بخشی از تلاش برای بازگرداندن فعالیت در مناطق سنتی نفوذ بودند ؛ دوم تغییرات ژئوپلیتیکی است که در عرصه سوریه در چارچوب تسویه حساب های ضمنی بین برخی طرف های منطقه مانند ترکیه ، ایران و روسیه صورت می گیرد که تفاهماتی است که مورد اعتراض برخی جناح های مسلح مانند هیئت تحریر الشام است ؛ به طوری که رویکردی تصاعدی را در سطح عملیاتی در مقابله با این تغییرات اتخاذ کرد .
و سوم ، تداوم وضعیت بحران و هرج و مرج امنیتی در جغرافیای سوریه ، به ویژه با توجه به عملیات امنیتی که هر از گاهی توسط برخی از طرف های درگیر در بحران انجام می شود ، وضعیتی که سازمان های تروریستی برای راه اندازی عملیات جدید از آن استفاده می کنند .
۳- احیای وضعیت القاعده در یمن : عرصه یمن یکی از عرصه های اصلی فعالیت القاعده در سال ۲۰۲۲ به ویژه در استان های ابین و شبوه بوده است ، و برخی برآوردها از افزایش نرخ فعالیت این سازمان و توانایی آن را در ماه های اخیر در ارتقای توان عملیاتی خود و جذب عناصر جدید با بهره گیری از هرج و مرج امنیتی که کشور شاهد آن است سخن می گویند که امکان رشد فعالیت های سازمان را در سال ۲۰۲۳ افزایش می دهد .
۴- تلاش برای نفوذ در جغرافیای ایران : در ۵ اکتبر ۲۰۲۲ ، داعش اولین حمله از نوع خود را در داخل ایران از سپتامبر ۲۰۱۸ آغاز کرد ، زیرا این سازمان حرم شاه چراغ در شهر شیراز در جنوب ایران را هدف قرار داد که به قتل ۱۵ نفر و زخمی شدن ۱۹ نفر منجر شد . در سال ۲۰۲۳ ، این سازمان احتمالاً به دنبال هدف قرار دادن بیشتر فضای داخلی ایران است ، زیرا در بیش از یک بار در هفته نامه خود النباء تأیید کرد که «به دنبال انجام عملیات های بیشتری در داخل ایران» ، در سایه خصومت ایدئولوژیک این سازمان تروریستی با ایران خواهد بود و همچنین نقش رژیم ایران در محدود کردن فعالیت های این سازمان در سوریه و عراق که انگیزه تلافی جویانه این سازمان را در قبال ایران ایجاد کرده است ، علاوه بر این که داعش به دنبال بهره برداری از آشفتگی سیاسی دولت خواهد بود که ماه هاست حکومت ایران شاهد آن بوده است .
۵- تلاش برای هدف قرار دادن مناطق داخلی ترکیه : ترکیه نیز در سال گذشته ۲۰۲۲ شاهد عملیات های تروریستی زیادی بود که میزان این عملیات ها در دو ماه پایانی سال افزایش یافت و بارزترین این عملیات ها بمب گذاری خیابان استقلال در استانبول بود که در اواسط نوامبر ۲۰۲۲ ، ۶ کشته و ۸۱ زخمی بر جای گذاشت و همچنین انفجاری که در ۲۹ دسامبر ۲۰۲۲ در رستورانی در منطقه نازیلی در شهر آیدین در غرب ترکیه رخ داد که در آن ۷ نفر کشته و ۴ نفر زخمی شدند . که برخی برآوردها آن را نشانه ای از احتمال رشد فعالیت های تروریستی در داخل ترکیه در سال ۲۰۲۳ می دانند .
احتمال فرضیه رشد فعالیت های تروریستی در داخل ترکیه در سال ۲۰۲۳ افزایش می یابد آن هم با توجه به برخی ملاحظات ، از جمله گرایش فزاینده بازیگران مسلح غیردولتی به ویژه داعش و پ .ک .ک به سمت تشدید عملیات علیه آنکارا با توجه به رفتار خارجی آن و عملیات های مکرر آن علیه این دو سازمان ، با بهره گیری از موقعیت برجسته برخی عناصر افراطی و تروریستی در داخل ترکیه .
۶- بهره برداری از «بحران» در لیبی ، تونس و سودان : هشدارهای بسیاری از جوانب مختلف درباره احتمال بازگشت لیبی به کانون تروریسم ، با توجه به ادامه بحران سیاسی در این کشور و عدم حل معضل مزدوران و شبه نظامیان مسلح حاضر در لیبی صادر شده است . در همین راستا ، داعش در ۲۶ آوریل ۲۰۲۲ تصاویری را تحت عنوان «خاطرات روزمره سربازان خلافت در ماه رمضان در ولایت لیبی» منتشر کرد که به گفته خودش مربوط به جنگجویان خود در جنوب لیبی است که در خلال آن زندگی روزمره آنها را در ماه رمضان با رژه نظامی نشان داد و در همان ماه سازمان مسئولیت حمله تروریستی با خودروی بمب گذاری شده را بر عهده گرفت که پادگان گردان طارق بن زیاد در ام ارانیب در شهر سبها در جنوب کشور را هدف قرار دادند و منجر به مجروح شدن ۳ نفر از نیروهای ارتش و خسارات مادی شد ، علاوه بر آن که ارتش ملی لیبی در ۲۵ آوریل ۲۰۲۲ اعلام کرد که یگان های نظامی این کشور با گروه های وابسته به سازمان تروریستی «داعش» در منطقه غدوه در جنوب شرق لیبی درگیر شده اند و با ادامه روند بحران لیبی و تشدید بحران امنیتی در این کشور ، این احتمال وجود دارد که سازمان های خشونت آمیز به دنبال افزایش فعالیت های عملیاتی خود در جغرافیای کشور لیبی باشند .
در همین راستا ، نام دولت تونس در سطح فعالیت های تروریستی در منطقه عربی در ماه های اخیر با اعلام مکرر مقامات مبنی بر دستگیری هسته هایی که به دنبال انجام عملیات تروریستی بودند ، بیش از پیش شنیده می شود و این موضوعی است که می توان آن را در پرتو «بهره برداری از بحران» تفسیر کرد که بر اساس آن برخی از عناصر و هسته های تروریستی به دنبال بهره برداری از وضعیت بحران سیاسی و پیامدهای آن در سطح امنیتی هستند تا از احیای فعالیت های تروریستی در تونس اطمینان حاصل کنند .
این وضعیت در مورد پرونده سودان نیز تفاوت چندانی ندارد ، زیرا اخیراً شاهد افزایش قابل توجهی در انجام اقدامات توسط سازمان های خشونت ورز و تروریستی در سودان بوده است ، زیرا داعش علاقه قابل توجهی به تحولات در حال وقوع در عرصه سودان در هفته نامه خود به نام النباء از خود نشان داده است ؛ علاوه بر این که سازمان القاعده از همین رویکرد پیروی می کند ، به طوری که نظریه پرداز برجسته آن ، ابوحنیفه السودانی ، در کتابی با عنوان «الان زمان قتال است … نامه های جنگی به مجاهدین در سودان» از پایگاه های این سازمان خواست تا فعالیت های عملیاتی خود را در سودان از سر بگیرند که در این کتاب او معتقد است که «محیط محلی سودان برای تغییرات مسلحانه و آغاز اقدامات جهادی آماده شده است» .
روند فعالیت های تروریستی در آفریقا
قاره آفریقا با توجه به تغییر جهت سازمان های تروریستی جهانی شده به سمت قاره قهوه ای ، به منظور بهره گیری از شرایط امنیتی شکننده که این قاره تجربه می کند ، و همچنین وخامت شرایط سیاسی ، اقتصادی و اجتماعی بسیاری از کشورهای آفریقایی ، همچنان خط مقدم در زمینه فعالیت عملیاتی سازمان های خشونت و تروریسم محسوب می شود ، و می توان روند فعالیت حملات تروریستی احتمالی در سال ۲۰۲۳ در قاره آفریقا را به شرح زیر نشان داد :
۱- شاخ آفریقا : شاخ آفریقا یکی از اصلی ترین بخشهای آفریقا برای فعالیت های تروریستی به طور کلی در این قاره است و به نظر می رسد این منطقه در سال ۲۰۲۳ نیز این جایگاه را حفظ کند ؛ آن هم با توجه به روند رو به رشد فعالیت سازمان های تروریستی ، به رهبری جنبش الشباب سومالی که برخی محافل آن را قوی ترین شاخه خارجی سازمان «القاعده» در دوره کنونی می دانند و این جنبش فراتر از ایده تهدید صرف برای سومالی است و به تهدیدی برای کشورهای همسایه سومالی به ویژه کنیا و اتیوپی تبدیل شده است ، و این جنبش از ادامه برخی بحران های سیاسی در سومالی مانند اختلافات بین دولت سومالی و برخی ایالت های فدرال و همچنین شکنندگی امنیتی که مشخصه مناطق مرزی سومالی با کشورهای همسایه است سوءاستفاده می کند .
همچنین نشانه ها حاکی از آن بوده که این جنبش به سمت همکاری با برخی از بازیگران مسلح غیردولتی در منطقه به رهبری سازمان حوثی یمن پیش می رود ، به ویژه زمانی که مقامات سومالی بیش از یک بار از توقیف محموله های تسلیحاتی که از یمن به سومالی می آمدند ، خبر دادند و علاوه بر موارد فوق ، الشباب دارای منابعی است که به جذب اعضای بیشتر و انجام عملیات تروریستی کمک می کند .
علاوه بر تهدید جنبش «الشباب المجاهدین» سومالی ، تهدید سازمان «داعش» نیز وجود دارد که عمدتاً در کوه های «عیل مدو» در شمال شرقی سومالی حضور دارد و به دنبال تقویت نفوذ خود در سومالی است آن هم در رقابت با جنبش «شباب» ، با سوء استفاده از مشغله جنبش در رویارویی و درگیری با نیروهای امنیتی سومالی مورد حمایت آمریکا .
۲- منطقه غرب آفریقا : غرب آفریقا با گسترش وسیع «القاعده» (سازمان نصرت اسلام و مسلمانان) و «داعش» (ولایت غرب آفریقا و بوکوحرام) ، شاهد رشد چشمگیر حضور تروریست ها در منطقه است ، و با پیگیری فعالیت های تروریستی در سال ۲۰۲۲ ، متوجه می شویم که کشورهایی مانند نیجریه ، بنین ، ساحل عاج ، توگو ، مالی و بورکینافاسو کشورهایی بودند که بیشترین آسیب را از تروریسم متحمل شدند ، و با وضعیت هرج و مرج امنیتی که در منطقه غرب آفریقا حاکم است ، به ویژه با توجه به فروپاشی گروه ساحل (G۵) ، و بدتر شدن شرایط اقتصادی ، که توانایی جذب عناصر بیشتر و تکثیر باندهای جنایات سازمان یافته را افزایش می دهد ، به احتمال زیاد سازمان های تروریستی تلاش های خود را برای سرمایه گذاری در این شرایط افزایش دهند تا فعالیت های تروریستی خود را در سال ۲۰۲۳ افزایش دهند .
۳- منطقه مغرب اسلامی : بسیاری از سازمان های افراطی و تروریستی در منطقه مغرب اسلامی فعال هستند که برجسته ترین آنها «سازمان القاعده در مغرب اسلامی» ، «سازمان عقبه بن نافع» ، «سربازان خلیفه» و «توحید و جهاد» هستند . علیرغم پراکندگی تمام عناصر این سازمان ها بین سازمان های «القاعده» و «داعش» و فقدان یک چارچوب ساختاری و سازمانی واحد که نماد آنها باشد ، این گروه ها بر استراتژی متمرکز بر عملیات «گرگ تنها» تکیه دارند ، یا برخی گروه های کوچکی که در برخی مناطق محیط های کوهستانی وجود دارند و برخی عملیات ها در برخی از کشورهای مغرب اسلامی را انجام می دهند ، اما جهت گیری عملیاتی فعالیت این سازمان ها در منطقه مغرب اسلامی ، به سال ۲۰۲۳ بر می گردد ؛ آن هم در سایه ثبات سیاسی نسبی که کشورهای این منطقه نسبت به سایر کشورهای آفریقایی شاهد بوده اند ، علاوه بر کارزارهای امنیتی فشرده و خاصی که کشورهای منطقه برای مقابله با فعالیت های تروریستی انجام دادند .
روند فعالیت های تروریستی در قاره آسیا
قاره آسیا به کانونی در حال تقویت به عنوان مبنای نمو سازمان های خشونت آمیز و تروریستی تبدیل شده است ، به ویژه در مرحله پس از هرج و مرج مرتبط با ظهور جنبش «طالبان» در افغانستان و جهت گیری های احتمالی فعالیت های تروریستی در آسیا را می توان به شرح زیر بیان کرد :
۱- جنوب آسیا : منطقه جنوب شرق با حضور روزافزون گروه های «طالبان» که کنترل افغانستان را در اختیار گرفته اند ، و «طالبان» در پاکستان ، «القاعده» و «داعش» که در افغانستان و هند حضور دارند ، به یکی از محیط هایی تبدیل شده است که با رشد نرخ فعالیت سازمان های افراطی و تروریستی مشخص می شود ، و با پیامدهای امنیتی بزرگ مرتبط با کنترل «طالبان» بر افغانستان و ایجاد انگیزه در سایر سازمان های رقیب مانند «داعش» برای تکرار تجربه «طالبان» ، این منطقه احتمالاً شاهد رشد نرخ فعالیت تروریستی در سال ۲۰۲۳ خواهد بود .
۲- آسیای جنوب شرقی : داعش اصلی ترین سازمان تروریستی حاضر در جنوب شرقی آسیا است ، زیرا این سازمان در فیلیپین ، سنگاپور ، مالزی و ویتنام حضور دارد ؛ قابل توجه است که این سازمان در ماه های اخیر با تکیه بر یک ماشین تبلیغاتی رسانه ای که برداشت های افراطی از دین اسلام را در میان جمعیت مسلمان منطقه گسترش می دهد ، اقدامات خود را برای جذب جنگجویان جدید افزایش داده است ، و با توجه به برخی از فشارهای وارده ببرخی از گروه های مسلمان ، و در ارتباط با تلاش برای گسترش فعالیت های عملیاتی خود و تمایل سازمان برای قرار گرفتن در منطقه به عنوان جایگزینی برای مناطق سنتی در منطقه ، به نظر می رسد جنوب شرق آسیا در سال ۲۰۲۳ شاهد افزایش نرخ فعالیت سازمان «داعش» باشد .
تشدید بالقوه فعالیت «گرگ های تنها» در اروپا
با نزدیک شدن به اولین سال جنگ روسیه و اوکراین ، این جنگ پیامدهای امنیتی بالقوه بسیاری برای همه کشورهای جهان ، به ویژه قاره اروپا داشته است ، به ویژه از نظر احتمال افزایش میزان فعالیت تروریستی در قاره کهن که در این خصوص ملاحظات زیر قابل توجه است :
۱- «بازگشتگان» از اوکراین : همه گزارش های مربوط به موضوع دخالت جنگجویان خارجی در جنگ اوکراین حاکی از آن است که رزمنده های اروپایی متعلق به جناح راست افراطی ، بیشترین سهم این جنگجویان را تشکیل می دهند ، آن هم به عنوان بخشی از وضعیت عمومی که در آن راست های افراطی به دنبال بهره برداری از جنگ در خدمت برنامه افراطی خود بوده اند و این موضوع مشکل امنیتی بزرگی را برای قاره اروپا ایجاد می کند ، زیرا بازگشت این جنگجویان به کشورهای مبدا ، تهدیدی بزرگ برای این کشورها خواهد بود ؛ آن به هم علت مهارت های رزمی که آنها به دست آورده اند ، علاوه بر آنچه که جنگ به آنها اجازه شبکه سازی و ارتباط با عناصر و گروه های افراطی را داده است ، موضوعی که بحث «بازگشتگان از اوکراین» را به یکی از چالش های امنیتی اصلی تبدیل می کند که قاره اروپا در سال جدید با آن مواجه خواهد شد .
۲- دخالت سازمان های تروریستی در جنگ : سازمان های خشونت طلب و تروریستی ، علاقه قابل توجهی به جنگ اوکراین نشان دادند و از میان این سازمان ها ، به صورت خاص القاعده و داعش ، به دنبال سوءاستفاده از جنگ برای نفوذ در جغرافیای اروپا بودند . بسیاری از گزارش های اطلاعاتی تأکید داشته اند که گروه های افراطی مختلف از خاورمیانه و آفریقا ، درگیر جنگ اوکراین شده اند ؛ موضوعی که احتمال ورود آنها به قاره اروپا را برای مثال به عنوان مهاجر و تلاش برای انجام حملات تروریستی افزایش می دهد .
در خاتمه می توان گفت که سال ۲۰۲۳ ، در پرتو فضایی جهانی و منطقه ای است که باعث رشد فعالیت پدیده تروریسم می شود ، اما این فرضیه را نمی توان به صورت مطلق پذیرفت ، به ویژه با حضور برخی عوامل تعیین کننده بر روند فعالیت تروریستی در سال ۲۰۲۳ ، از جمله اینکه جامعه بین المللی تا چه اندازه می تواند سازوکارهایی را برای مقابله با پدیده تروریسم متناسب با شرایط فعلی پدیده و تغییرات رخ داده در آن به کار بگیرد . در این راستا توانایی حل و فصل بحران های جاری در بسیاری از کشورهای جهان ، علاوه بر ملاحظات دیگر مربوط به خود سازمان ها ، به ویژه در سطح توانایی آنها در مقابله با تبعات ناشی از کشته شدن رهبران آنها و مشکل یافتن منابع حمایت مالی برای ادامه فعالیت های تروریستی حایز اهمیت است .
[۱] - محمد فوزی ، النشاط الإرهابي في ۲۰۲۳: الاتجاهات والتوقعات ، باحث في شئون الأمن الإقليمي