بحران کنونی در نوار غزه، اولین بحران غزه نیست. در واقع، غزه مجموعه‌ای از تشدیدهای ویرانگر، از جمله جنگ‌های بزرگ در سال‌های ۲۰۰۸، ۲۰۱۲، ۲۰۱۴، ۲۰۲۱ و ۲۰۲۲ را تجربه کرده است. همه این جنگ‌ها تأثیرات فاجعه‌باری برای جمعیت غزه داشته و زیرساخت‌ها، سیستم بهداشتی، اقتصاد، جامعه، آموزش و بخش‌های دولتی و خصوصی این سرزمین را به طور قابل توجهی تحت تأثیر قرار داده است. با این حال، بحران امروز که از ۷ اکتبر ۲۰۲۳ آغاز شده است و پیامدهای آن برای مردم غزه بی‌سابقه است.
بحران انسانی و نیازهای فوری
پس از یک سال و نیم از جنگ اسرائیل علیه غزه، چالش‌های پیش روی مردم غزه عظیم و به هم پیوسته است. برخی از مبرم‌ترین مشکلات عبارتند از:
مراقبت‌های بهداشتی، تروما و بیماری
طبق گزارش ۸ آوریل ۲۰۲۵ دفتر هماهنگی امور بشردوستانه سازمان ملل متحد (UNOCHA)، که به داده‌های وزارت بهداشت غزه استناد می‌کند، ۵۰۸۱۰ فلسطینی کشته شده‌اند، از جمله ۸۳۰۴ زن و ۱۵۶۱۳ کودک؛ ۱۱۵۶۸۸ فلسطینی زخمی شده‌اند؛ و هزاران نفر مفقود یا گمان می‌رود که زیر آوار دفن شده باشند. تقریباً همه بیمارستان‌های غزه تا حدی یا کاملاً تخریب شده‌اند و غیرنظامیان دسترسی کمی به درمان پزشکی دارند. حدود ۶۳٪ (۲۲ از ۳۵) بیمارستان تا حدی فعال هستند؛ بین ۱۱۰۰۰ تا ۱۳۰۰۰ بیمار نیاز به تخلیه پزشکی به خارج از کشور دارند.
علاوه بر این، هیچ کلینیک یا مرکز پزشکی وجود ندارد که جلسات حمایت روانی-اجتماعی یا راهنمایی روانشناختی ارائه دهد. خانواده‌ها برای مقابله با ترومای فرزندانشان که طبق گزارش‌ها گسترده است، تنها گذاشته شده‌اند. این درگیری صدها هزار جوان فلسطینی را که شاهد کشته شدن خانواده‌هایشان و نابودی آینده‌شان بوده‌اند، دچار آسیب‌های روانی کرده است. گزارش شده است که پسران و دختران جوان در معرض آسیب‌های روانی بی‌وقفه قرار گرفته‌اند؛ برخی از آنها قادر به توقف گریه کردن نبوده‌اند. مطالعه‌ای که در ژوئن ۲۰۲۴ با ۵۰۰ کودک و مراقب فلسطینی مصاحبه انجام داد، نشان داد که ۹۶٪ از کودکان در غزه احساس می‌کنند مرگشان قریب‌الوقوع است، که نشان دهنده میزان خطری است که کودکان تجربه می‌کنند.
بمباران غزه توسط اسرائیل همچنین خاک، هوا، آب و زیرساخت‌های این منطقه را نابود کرده و شرایطی را برای شیوع بیماری‌ها ایجاد کرده است. این خطر با کمبود شدید دارو تشدید می‌شود. فلج اطفال به دلیل شرایط غیربهداشتی و میزان ناکافی واکسیناسیون در نوار غزه شیوع یافته است.
ناامنی غذایی
تا اکتبر ۲۰۲۴، حدود ۹۶٪ از ۲.۱۵ میلیون نفر از جمعیت غزه با ناامنی غذایی حاد مواجه بودند. بیشتر جمعیت دیگر هیچ منبع درآمدی ندارند و حتی کسانی که پول دارند، ممکن است پس از تخریب تمام بخش‌های تولید مواد غذایی و کشاورزی غزه در طول جنگ، قادر به خرید غذا نباشند. بنابراین، حتی اگر جنگ پایان یابد، کمک‌های غذایی باید تا زمانی که مردم غزه بتوانند زندگی عادی خود را بازسازی کنند، ادامه یابد. چالش واقعی، آوردن کامیون‌های کمک‌های غذایی نیست، بلکه توزیع عادلانه این کمک‌ها برای رسیدن به همه ساکنان از طریق یک برنامه نظارتی دقیق با امنیت شدید است.
آموزش
طبق گزارش خوشه جهانی آموزش، که توسط یونیسف و سازمان نجات کودکان به طور مشترک رهبری می‌شود، تا ۸ آوریل، بیش از ۶۵۸۰۰۰ دانش‌آموز به آموزش رسمی دسترسی ندارند و ۸۸.۵ درصد از کل ساختمان‌های مدارس (۴۹۹ از ۵۶۴) آسیب دیده‌اند. بیش از ۱۳۲۸۹ دانش‌آموز و ۶۲۶ کادر آموزشی نیز در طول جنگ کشته شده‌اند. از زمان آغاز جنگ، وزارت آموزش و پرورش فلسطین آموزش رسمی در نوار غزه را متوقف کرده است. مدارس به پناهگاه صدها هزار نفر تبدیل شده‌اند که به دلیل دستور تخلیه اسرائیل مجبور به ترک خانه‌های خود شده‌اند. تقریباً دو سال تحصیلی، دانش‌آموزان آموزش مناسب دریافت نکرده‌اند و این امر بر کل نسل کودکان تأثیر منفی گذاشته است.
اگرچه خوشه جهانی آموزش، در کنار سایر ابتکارات غیردولتی و مردمی، سعی در راه‌اندازی فضاهای آموزشی موقت برای ادغام مجدد دانش‌آموزان در محیط‌های آموزشی داشته است، اما این فضاها نمی‌توانند جایگزین مدارس رسمی شوند. بازسازی مدارس و دانشگاه‌ها باید در دوران پس از جنگ در اولویت باشد.
مسکن و بی‌خانمانی
اکثریت قریب به اتفاق جمعیت غزه از خانه‌های خود مجبور به ترک خانه‌های خود شده‌اند و از ۷ اکتبر ۲۰۲۳، ۱.۹ میلیون نفر آواره شده‌اند. پس از توافق آتش‌بس اسرائیل و حماس در ژانویه ۲۰۲۵، به آوارگان داخلی اجازه بازگشت به شمال نوار غزه داده شد، اما آنها فقط آوار و قلوه‌سنگ را در جایی که قبلاً خانه‌هایشان قرار داشت، یافتند. بیش از ۳۹۰،۰۰۰ نفر در سه هفته گذشته به دلیل درگیری‌های جدید آواره شده‌اند.
سازمان ملل متحد تخمین می‌زند که بازسازی غزه، بسته به سرعت بازسازی، می‌تواند از ۱۶ سال تا بیش از ۸۰ سال طول بکشد. اول، غزه باید از آوار پاکسازی شود. دفتر هماهنگی امور بشردوستانه سازمان ملل متحد (UNOCHA) در ۸ آوریل ۲۰۲۵، در به‌روزرسانی وضعیت بشردوستانه تخمین زد که جنگ بیش از ۵۰ میلیون تن آوار ایجاد کرده است که پاکسازی آن می‌تواند تا ۲۰ سال طول بکشد.
در همین حال، بیش از ۱.۹ میلیون نفر به مسکن نیاز دارند. چادرها از سرمای زمستان، گرمای تابستان یا از حشرات و خزندگان محافظت نمی‌کنند. در طول این دوره طولانی بازسازی، نمی‌توان به حمام‌های موقت تکیه کرد. زیرساخت‌ها و سیستم زهکشی باید در محل اسکان موقت ایجاد شود. هر یک از پنج استان غزه باید یک قطعه زمین بزرگ و خالی را در نظر بگیرند، آن را به زیرساخت‌های یکپارچه مجهز کنند و خانه‌های کانتینری سیار را بر اساس اندازه هر خانواده به ساکنان استان تحویل دهند. غذا و مایحتاج نیز می‌توانند در این مکان‌ها توزیع شوند تا چالش‌های مربوط به توزیع کاهش یابد.
چالش‌های اقتصادی
در آوریل ۲۰۲۴، عبدالله الدرداری، مدیر دفتر منطقه‌ای کشورهای عربی در برنامه توسعه سازمان ملل، گفت که بازسازی غزه می‌تواند حداقل ۴۰ تا ۵۰ میلیارد دلار هزینه داشته باشد. یک تحلیل سازمان ملل متحد در اکتبر ۲۰۲۴ نشان داد که جنگ، شاخص توسعه انسانی غزه، معیاری آماری برای سنجش میانگین دستاوردهای یک کشور در آموزش، امید به زندگی و آموزش، را ۶۹ سال - یعنی به سال ۱۹۵۵ - عقب انداخته است.
جابجایی اجباری بااستعدادترین و تحصیل‌کرده‌ترین افراد غزه که برای نجات جان خود در بحبوحه جنگ از غزه گریختند، چالش اقتصادی دیگری ایجاد کرده است. طبق گزارش دفتر مرکزی آمار فلسطین، حدود ۱۰۰۰۰۰ نفر بین ۷ اکتبر ۲۰۲۳ و آغاز امسال غزه را ترک کردند و سایه سنگینی بر آینده غزه انداختند. خروج متخصصان ماهر، دانشگاهیان و کارآفرینان، با تخلیه ذهن‌های مورد نیاز برای بازسازی و توسعه، بافت اجتماعی و اقتصادی غزه را تضعیف می‌کند. بسیاری از این افراد، که تحت تأثیر آسیب‌های جنگ قرار دارند، ممکن است هرگز بازنگردند و منجر به "فرار مغزها"ی بالقوه‌ای شوند که مانع بهبودی بلندمدت غزه می‌شود و توانایی آن را در ایجاد جامعه‌ای مقاوم که قادر به ایجاد مسیری به سوی ثبات و رفاه باشد، تضعیف می‌کند. بازگشت آنها تنها زمانی امکان‌پذیر خواهد بود که شرایط امنیتی و سیاسی تثبیت شود.
چالش‌های حکومتداری
بازسازی غزه تا حد زیادی به وضعیت امنیتی و اینکه چه کسی در نهایت پس از جنگ بر غزه حکومت خواهد کرد، بستگی دارد، زیرا دولت جدید نقش اصلی را در بازسازی ایفا خواهد کرد.
حماس از سال ۲۰۰۷، پس از پیروزی در انتخابات فلسطین و درگیری بعدی با فتح، که رهبری تشکیلات خودگردان فلسطین را در کرانه باختری بر عهده دارد، غزه را کنترل کرده است. حکومت آن با تنش با اسرائیل، فشارهای داخلی از سوی تشکیلات خودگردان و جامعه بین‌المللی و محاصره‌ای ناتوان‌کننده مشخص شده است. از ۷ اکتبر ۲۰۲۳، اسرائیل هرگونه احتمال ادامه حکومت حماس بر غزه را قاطعانه رد کرده است. با این حال، این سوال که چه کسی می‌تواند رهبری غزه را به دست بگیرد، فوری و بلاتکلیف است.
این موضوع موانع جدی برای بازسازی غزه ایجاد می‌کند. تجربیات گذشته در جنگ‌های غزه در سال‌های ۲۰۱۴ و ۲۰۲۱ نشان می‌دهد که هرگونه بودجه‌بندی یا کمک مالی برای بازسازی غزه باید تحت کنترل یک آژانس نظارتی، چه بین‌المللی و چه دولتی (یعنی تشکیلات خودگردان) باشد. بازسازی غزه نیازمند مشارکت کارمندان دولت حماس، مرجع بالفعل قبلی، خواهد بود، زیرا تعداد کارمندان غیرحماسی در غزه بسیار کم است.
مسئله دیگر این است که کشورهای اهداکننده به تضمین‌هایی نیاز دارند که غزه دوباره ویران نشود. سال‌هاست که بسیاری از کشورها میلیون‌ها دلار برای بازسازی غزه اهدا کرده‌اند و سپس شاهد ویرانی غزه بوده‌اند، که این امر باعث شده است که این کشورها این بار تمایلی به کمک مالی مجدد نداشته باشند. غزه پیش از این نیز چرخه تخریب، بازسازی و تخریب را بارها تکرار کرده است و بسیاری از ابتکاراتی که در دوره‌های قبلی بازسازی انجام شده، کاملاً شکست خورده‌اند.
البته، چالش حکومتداری در غزه صرفاً مسئله کنترل سیاسی یا نظامی نیست. این چالش با فاجعه انسانی گسترده‌تر در هم تنیده است. هر دولت آینده‌ای نه تنها به ظرفیت حفظ امنیت، بلکه به ظرفیت پاسخگویی به نیازهای انسانی مردم نیز نیاز خواهد داشت.
یک مسیر عملی رو به جلو
مرحله اول آتش‌بس بین اسرائیل و حماس در ۱۹ ژانویه ۲۰۲۵ آغاز شد، اما اجرای آن ناقص بود و در ۱۸ مارس ۲۰۲۵ فروپاشید. تا زمانی که آتش‌بس جدیدی با حمایت ذینفعان بین‌المللی حاصل نشود، آزادی گروگان‌ها و بازسازی غزه به تعویق خواهد افتاد. ذینفعان بین‌المللی باید مجموعه‌ای از گفتگوهای چندجانبه با حضور بازیگران بین‌المللی، منطقه‌ای و محلی را برای شناسایی اولویت‌های مشترک، مانند ثبات، امنیت و کمک‌های بشردوستانه، و ایجاد یک توافق اساسی برگزار کنند. این گفتگوها باید شامل دیدگاه‌های متنوع در مورد حکومت غزه باشد و گام‌های عملی برای جلوگیری از درگیری‌های آینده با اسرائیل را در نظر بگیرد.