در مدت اخیر تعدادی تحولات در سوریه رخ داده و این موضوع باعث تهدیدی برای تداوم حالت ثبات نسبی است که از زمان توافق روسیه و ترکیه در سال 2020 بوجود آمده است و بموجب آن آتش بس در منطقه ادلب برقرار می شد. این تحولات شامل بمباران نیروهای دولتی و به همراه آن هواپیماهای نظامی روسیه علیه برخی شهرها و روستاها در ادلب و حلب و سهل الغاب می شود و این موضوع پس از انفجار در دانشکده نظامی در حمص رخ داد. کما این که تحولات شامل درگیری های شدید در "جنوب جرابلس" میان گروه های مسلح طرفدار "هیئت تحریر شام" و گروه های مسلح موسوم به "ارتش ملی" و دور جدیدی از حملات هوایی ترکیه به تأسیسات اقتصادی و نقاط تمرکز نیروهای کرد قسد و حزب PKK در شمال سوریه می شود.
تمامی این ها همزمان با تداوم جنبش اعتراضی در سویدا باهمان شدت و گستردگی در حال اتفاق افتادن است. با توجه به همه این موارد سرنوشت استقرار متزلزل در شمال غرب سوریه که از زمان توافق مارس 2020 بر این منطقه حاکم شده بود، چیست؟
طبق روایت دولت سوریه در تاریخ پنجشنبه 5 اکتبر 2023 یک پهپاد که همراه خود مواد منفجره داشت تجمع جشن فارغ التحصیلی دانشجویان افسری در دانشکده نظامی حمص را بمباران کرد و این بمباران منجر به جان باختن تعداد زیادی از نظامیان و غیرنظامیان شد و تعداد این افراد طبق آمارهای وزارت بهداشت سوریه 89 نفر اعلام شد و این به غیر از صدها نفر زخمی بوده است. هیچ طرفی هم مسئولیت این عملیات را برعهده نگرفت اما دولت سوریه به سرعت گروه های تروریستی مورد حمایت از سوی "طرف های بین المللی معروف" را متهم کرد.
به نظر می رسد نظام سوریه توانست از حمله به این دانشکده برای انجام یک حمله انتقام جویانه به مناطق عدیده ای در حومه ادلب و حلب و حماه و لاذقیه استفاده کند و همزمان با این حمله بمباران هوایی نیز توسط هواپیماهای نظامی روسیه در منطقه سهل الغاب وابسته به استان حماه صورت گرفت. تعداد اولیه کشته شدگان این بمباران ها 50 تن اعلام شد و تعداد این حملات حدود 200 حمله برآورد شد که شامل بمباران هوایی، بمباران توپخانه ای و شلیک موشک ها می شد.
مشارکت روسیه در حملات ارتش سوریه
در همین راستا روسیه "حزب اسلامی ترکستان" و "گردان مهاجرین" و "جماعت انصار توحید" را به بهسازی پهپادها و سامانه های شلیک موشک های دور برد و آمادگی برای حمله به پادگان های نظامی روسیه و سوریه متهم می کند. اما این اتهامات به نظر از پیش آماده شده بوده و مستند به ادله ای نیستند و هیچکدام از این گروه ها مسئولیت انفجارهای دانشکده را برعهده نگرفتند و نشانه هایی مبنی بر توانایی آن ها بر بهسازی پهپادهای دور برد با دقت بالا در هدف گیری وجود ندارد و این به غیر از وجود رادارها و تجهیزات دفاع موشکی روسی و سوری با تعداد بالا در امتداد مسافت شمال غرب سوریه تا حمص است.
در کنار این موارد هیچکدام از این گروه های اسلامی مسلح به دلیل محدودیت های اعمال شده از طرف هیئت تحریر شام، آزادی تحرک در مناطق حضور خود را ندارد؛ محدودیت هایی که با هدف تداوم اعمال کنترل این هیئت بر مناطق انتشار خود انجام می شود و از این محدودیت ها علیه نیروهای غیر سوری به عنوان نشانه ای برای تلاش این هیئت در اثبات جدیت خود مبنی بر تبدیل شدن به گروهی محلی غیر مرتبط با گروه های جهادی فرامرزی استفاده می گردد.
اما انگیزه روسیه برای اتهام حزب اسلامی ترکستان به طور مشخص و به این سرعت و بدون ارائه دلیلی چیست؟ کلید پاسخ به این سؤال می تواند چین باشد. به رغم این که پکن مانند موسکو ظرفیت های دیپلماتیک و اقتصادی و نظامی خود را در نزاع سوریه پیاده نکرده است اما چین دارای منافع و اهداف مشخصی در سوریه است و مهم ترین آن ها رسیدگی به پرونده شهروندان این کشور می باشد که برای جهاد به سوریه آمدند و بیشتر آنان به حزب اسلامی ترکستان در سوریه پیوستند؛ حزبی که خیلی زود در هنگام نزاع در سوریه تأسیس شد. سفر اخیر بشار اسد به چین حاکی از آمادگی پکن برای ایفای نقشی ملموس در آینده سوریه خصوصا از نظر اقتصادی است. اما مهم ترین بهایی که چین در مقابل این ایفای نقش می خواهد، پایان دادن به پرونده گروه ترکستانی ها و خانواده هایشان است زیرا این گروه باعث نگرانی چین از نظر امنیتی است و به طور کل موضوع اویگورهای چین از حساسیت بالایی برای این کشور برخوردار است.
تأثیرات حادثه دانشکده نظامی بر معدلات داخلی
از نظر محلی انفجار این دانشکده نظامی در سایه تداوم اعتراضات سویدا و ناتوانی دولت سوریه از توقف آن رخ داده است زیرا دولت سوریه به اعتراضات سویدا به عنوان یک اتفاق جداگانه محلی که قابل کنترل است، نمی نگرد زیرا می داند این اعتراضات ممکن است به بقیه استان ها انتقال یابد. ناتوانی دولت سوریه از حفظ ارزش لیر این کشور و کنترل قیمت ها و ایجاد خلل در روند عادی سازی روابط و عدم حساسیت آن نسبت به رنج های اکثریت مردم این کشور همگی دلایلی برای بحران های اجتماعی و اقتصادی مداومی است که آثار آن در تمامی مناطق پدیدار گشته است.
به همین علت دولت سوریه به نظر می رسد چاره ای جز بازگشت به راهبرد قدیمی خود که همان "ترساندن مردم از تروریسم" است، ندارد. این راهبرد شامل ترساندن از تروریسم مورد حمایت بین المللی سپس ترساندن از اپوزیسیون مورد حمایت ترکیه و در نهایت ترساندن از اهالی ادلب می شود. اما اثبات تمامی این ها نیازمند ادله ای است که در اختیار ما نیست و آنچه در اختیار ماست سود بردن موقتی دولت سوریه از پیامدهای این انفجارهاست. در این جا پیامدهای عملیات طوفان الاقصی هم مطرح می شود تا بعد منطقه ای نزاع در سوریه را دوباره به ما نشان دهد و به احتمال زیاد پاسخ رژیم صهیونیستی شامل افزایش حملات هوایی علیه اهداف متحدان ایران در سوریه شود و این موضوع از نظر دولت سوریه مناسب است تا گفتمان مقاومت و رویارویی با توطئه های خارجی را تقویت بخشیده و رسیدگی به مشکلات محلی واقعی را به تعویق اندازد.
بر اساس همين موارد دولت سوريه در اين خشم عمومى كه در نتيجه انفجارهاى دانشكده نظامى بوجود آمده بود، فرصتى براى كسب وقت بیشتر در جهت مهار تمايل به اعتراضات می بیند. در نتيجه، اين حادثه فرصتى براى استفاده از موضوع نظامى براى باز كردن جبهه هاى نبردى در ادلب و بخش هايى از حومه حلب شد. اين فرصت طلبى باعث تهديد وضعيت با ثباتی مى شود كه در سه سال گذشته بر اين مناطق حاكم بوده است.
عدم تمایل هیچ طرفی برای درگیری گسترده در شمال غرب
هيچكدام از طرف ها سودى در به هم زدن كامل معادلات و باز كردن كامل جبهه هاى نبرد ندارند زيرا از سويى دولت سوريه از توانايى هاى خود براى تحقق يک پيروزى آسان كه باعث بازيابى كنترل ادلب و شمال حلب شود، مطمئن نيست كما اين كه انجام حمله گسترده توسط دولت سوريه نمى تواند بدون رضايت تركيه تحقق يابد و اين سناريو فعلا بعيد به نظر مى رسد زیرا تركيه ضمانتى جدى را مبنى بر تضعيف نيروهاى كرد قسد و حزب PKK در شمال و شمال شرق سوريه از دولت سوريه می خواهد و اين در حالى است كه دولت سوريه به نظر نمى رسد توانايى اعطاى چنين تضمينى را داشته باشد، خصوصا كه آمريكا به صورت مستقيم بر اوضاع شمال شرق سوريه نظارت دارد. در همين راستا وزارت دفاع تركيه از كشته شدن 58 نفر از عناصر نيروهاى قسد و حزب PKK در نتيجه حمله پهپادهاى تركيه عليه پايگاه هاى نظامى و تأسيسات نفتى در شمال سوريه و شمال عراق خبر داد. اين حملات تركيه در نتيجه انفجار ساختمان هاى دولتى در آنكارا در اكتبر سال جارى و برعهده گرفتن مسئوليت آن توسط حزب PKK انجام شد. در اتفاقى بى سابقه هم هواپيماهاى F-16 آمريكا در تاريخ 5 اكتبر سال جارى پهپادى تركيه اى را ساقط كردند و علت آن نزديک شدن اين پهپاد به پادگان هاى آمريكايى ها در شمال شرق سوريه بود. اين اقدام آمريكايى ها نشانه اى بر آمادگى آن ها براى انجام هر كارى براى محدود كردن دخالت هاى تركيه در مناطق تحت كنترل قسد در صورت لزوم است.
از سويى ديگر هيئت تحرير شام هم آمادگى ورود به مواجهه نظامى گسترده را ندارد زيرا چنين مواجهه اى ممكن است آن را با خطر از دست دادن تمام آنچه كه در سال هاى اخير در آن مناطق ساخته است، رو به رو كند زيرا اين هيئت نمى خواهد پروژه ادارى خود براى اين مناطق را به خطر اندازد بلكه تلاش دارد تا حضور امنيتى و ادارى خود را تقويت كرده و از نهادهاى خود براى انتشار در مناطق دو عمليات "سپر فرات و شاخه زيتون" به جاى گروه هاى مسلح موسوم به "ارتش ملى" استفاده كند. اگر اين هيئت سودى در باز كردن جبهه اى داشته باشد، اين جبهه در شمال حلب است و در اين مناطق نظام حاكم در سوريه داراى ضعف است. انتشار اين هيئت در اين مناطق باعث افزايش درآمدهاى اقتصادى و تقويت جايگاه نظامى و سياسى آن مى شود و باعث خواهد شد تا به بازيگرى محلى تبدیل شود كه رها كردن يا بى توجهى به آن توسط طرف هاى منطقه اى و بين المللى سخت به نظر برسد. هيئت تحرير شام در تلاش است تا تركيه را به توانايى خود براى كنترل هرج و مرج امنيتى و ادارى در مناطق شمال سوريه قانع كند و در اين راستا نشان دهد مى تواند از قدرت گروه هاى مسلح كرد بكاهد و مناطق مرزى را كنترل كرده و از موج مهاجرت ها به تركيه جلوگيرى كند و مانع پيشروى نيروهاى دولتى سوريه به شمال بدون پرداخت بهاى راهبردى آن در پرونده هاى ديگر توسط تركيه شود.
در اين چارچوب درگيرى ها در "گذرگاه الحمران" در جنوب جرابلس رخ داد زیرا در مدت اخير اهميت راهبردى اين گذرگاه بيشتر شده و اين باعث طمع ورزى گروه هاى مسلح عديده اى براى كنترل اين گذرگاه شده است چراکه اين گذرگاه ميان مناطق تحت كنترل گروه هاى مسلح به اصطلاح ارتش ملى و مناطق تحت كنترل نيروهاى قسد ارتباط ايجاد مى كند و افراد و كالاها از طريق آن عبور مى كنند اما اهميت اساسى آن در عبور ماشين هاى حامل سوخت از مناطق شرق فرات است. اين اهميت راهبردى براى اين گذرگاه اصرار هيئت تحرير شام براى فرستادن گروه هاى مسلح متحد با خود به آن و انجام حملات مكرر براى تحكيم سيطره بر آن و انتشار اين سيطره در مناطق اطرافش را تفسير مى كند. به همين علت تمركز اين هيئت بيشتر بر آن جبهه است تا درآمدهای بیشتری را کسب کند و سودى براى اين هيئت در پاسخى غير قابل پيش بينى به حملات نيروهاى دولتى وجود ندارد و اين هيئت خود را درگير مواجهه اى نظامى با پيامدهاى نامعلوم با نظام حاكم و حاميان آن نخواهد كرد.
به رغم شدت بمباران ها داده های فعلی نشان دهنده این است که دولت سوریه نه تلاش و نه توانایی انجام حمله زمینی گسترده برای بازپس گیری ادلب و اطراف آن را دارد. همچنین دولت سوریه از وضعیت سخت هیئت تحریر شام و تلاش مداوم آن برای تثبیت حکومت و ثبات آن مناطق و تمایل این هیئت برای کسب اعتماد ترکیه و ساکت نگه داشتن جامعه جهانی و کنترل اوضاع و انجام حملاتی محدود و حساب شده علیه دولت با خبر است. همچنین دولت سوریه می داند در سایه تداوم اعتراضات در سویدا و در زمانی که تلاش دارد تا با کاهش یارانه های دولتی در نتیجه ناتوانی از تأمین منابع درآمد بیشتر از تعهدات خود نسبت به ساکنان مناطق تحت کنترل خود بکاهد، با تحمل بار مشکلات بیشتر سودی به دست نخواهد آورد همچنین روس ها امکان انجام مذاکرات راهبردی با ترکیه در صورت باز شدن جبهه نبرد در ادلب را ندارند و به سود آن هاست توافق 2020 با ترکیه همچنان پابرجا بماند زیرا این توافق ضامن تثبیت مرزها میان طرف های نزاع و کنترل کننده قواعد بازی در شمال سوریه خواهد بود تا زمانیکه نتایج جنگ در اکراین برای روس ها مشخص شود زیرا آن جبهه برای آنان راهبردی تر است.